راهنمای برنامه درسی جغرافیا در دوره های مختلف تحصیلی
ت
راهنمای برنامه درسی جغرافیا
در دوره‌های مختلف تحصیلی
(راهنمایی - متوسطه – پیش‌دانشگاهی)
(ویرایش سوم)
گروه جغرافیا
82-75
مقدمــــه
جغرافیا علمی است که در صدد تشریح ویژگی‌های مکانها و توزیع انسانها، عوارض و رویدادها بر سطح زمین می‌باشد. جغرافیا به مطالعة کنشهای متقابل انسان - محیط در بستر مکان‌های ویژه و موقعیت‌های مکانی می‌پردازد.
امروزه آموزش جغرافیا به‌عنوان یک موضوع اصلی و محوری که باید در برنامه‌های تحصیلی مدارس در دوره‌های مختلف گنجانده شود، مورد تأکید قرار گرفته است و از آن به‌عنوان وسیله‌ای نیرومند هم برای ترفیع و ترویج آموزش‌های فردی و هم آموزش‌های بین‌المللی، محیطی و توسعه استفاده می‌شود.
بسیاری از موضوعات و مشکلات عمده‌ای که دنیای امروز با آن مواجه است، بُعد جغرافیایی قوی دارند. آموزش جغرافیا در درک و فهم مسائل و مشکلات محیطی و ارائة راهحلها و برنامه‌ریزی‌های مربوط به توسعه، نقش بسزایی دارد. آموزش جغرافیا می‌تواند دانش‌آموزان را به درک فرایندها و ساختارهای مربوط به توسعه قادر سازد. درک محیط پیرامون، آگاهی از شیوه‌های متفاوت زندگی، شناخت نظام‌های اصلی اجتماعی-اقتصادی و موقعیت‌های مکانی و مکانها به‌عنوان بستر این نظام‌ها، تأثیر شرایط طبیعی بر فعالیتهای انسانی و تغییر محیط‌ها بر مبنای تکنیک‌ها، ارزشهای فرهنگی و نظام‌های اقتصادی-اجتماعی، دستیابی به طیف وسیعی از مهارتهای جغرافیایی و به‌کارگیری آنها در زندگی خصوصی، حرفه‌ای و عمومی و سرانجام علاقه‌مندی و احساس مسئولیت نسبت به محیط و بوم انسانی در مقیاس‌های مختلف از طریق آموزش جغرافیایی حاصل می‌گردد. بر این مبنا ملاحظه می‌شود که برنامة درسی جغرافیا و شیوة آموزش آن در کشور ما نیاز به تحولی بنیادین دارد و آنچه این تحول اساسی را ضروری نموده است، کمبودها و مشکلاتی است که در آموزش فعلی این درس وجود دارد.
شورای برنامه‌ریزی گروه جغرافیا، نخست فهرستی از مشکلات و نقایص کنونی آموزش جغرافیا در مدارس و همچنین نیازها و انتظارات دانش‌آموزان، معلمان، اولیا و مسئولین تهیه نمود. این فهرست از منابعی که در زیر آمده است استخراج و در واقع پس از بررسی‌ها، گفتگوها و جلسات متعدد در طی سالها، ضرورت تحول بنیادی و همه‌جانبه در آموزش جغرافیا و در نتیجه لزوم برنامه‌ریزی نوین و متناسب برای آن را با توجه به پیشرفت‌ها و دگرگونی‌های آموزش این علم در سایر نقاط جهان، روشن و آشکار نموده است:
1- مکاتبات و مراجعات دبیران جغرافیا و گفتگو با کارشناسان جغرافیای دفتر برنامه‌ریزی و تألیف.
2- اولین سمینار بررسی مسائل آموزش جغرافیا در ایران، 15 و 16 اردیبهشت 1372، دانشگاه تربیت‌معلم، گروه جغرافیا.
3- کارگاه برنامه‌ریزی درسی و آموزش جغرافیا، 12-5 اسفند ماه 1374، تهران، سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی، دفتر برنامه‌ریزی و تألیف کتب درسی.
4- منشور بین‌المللی آموزش جغرافیا (IGU) کمیسیون آموزش جغرافیای اتحادیه بین‌المللی جغرافیا، 1992.
5- گزارش جلسات سرگروه‌های آموزشی جغرافیا در سراسر کشور.
6- گزارش سفر و بازدیدهای کارشناسان گروه جغرافیا به مراکز آموزش جغرافیای سراسر کشور و برگزاری دوره‌های آموزشی ضمن‌خدمت.
7- مجموعة مقالات مندرج در مجله رشد آموزش جغرافیا.
8- مجموعة اسناد و تحقیقات موجود در کتابخانه دفتر برنامه‌ریزی و تألیف پیرامون بررسی و مطالعة تطبیقی برنامة آموزش جغرافیا در ایران و سایر کشورها و استناد به کتابها و مجلات علمی منتشره در این زمینه.
مشکلات آموزش گذشته جغرافیادر زمینة دانش جغرافیا و سازماندهی محتوای کتابهای درسی
1-در انتخاب محتوای درسی رویکردهای مختلف مورد بحث و بررسی قرار نگرفته و تنها رویکرد مناطق جغرافیا حاکم بوده است.از جمله رویکرد موضوع محور با توجه به موضوعات مهمی که هم اکنون در زندگی بشر وجود دارد به کلی نادیده گرفته شده بود.
2-مطالب به صورت توصیفی و با نگرش سنتی ارائه شده بود. در توصیف مناطق ، روند زمانی و تغییر و تحول نواحی جغرافیایی و پدیده‌ها که موضوع مهمی است ( Space in Time ) مدنظر قرار نگرفته بود در حالی‌که تنهابا توجه به روند تحول میتوان آینده نگری نمود و یا دورنمای آینده را ترسیم و مشخص کرد.
3-انتخاب مناطق جغرافیایی، بدون برنامه‌ریزی و بررسی اصولی بوده است. در نتیجه تمرکزگرایی بر روی کشور ایران وجود داشته است. مطالب تنوع ندارد و در مطالعه نواحی جغرافیایی طیف مقیاس‌ها وارتباط آنها از محلی تا بین‌المللی نادیده گرفته شده بود.
4-در محتوای کتاب به هیچ یک از تئوری‌های جغرافیایی در جهت کاربرد در مسائل تجربی و مطالعات موردی اشاره‌ای نشده بود.
5-بین مطالب جغرافیای انسانی و طبیعی تعادلی وجود نداشته و نقش انسان در تغییر محیط بسیار کم‌رنگ نشان داده شده واطلاعات آماری نسبتاً قدیمی بوده، موضوعات مهمی چون محیط زیست، منابع، انرژی، توسعة پایدار، حرکات جمعیت و مخاطرات محیطی یا به اندازه مورد لزوم مطرح نشده و یا اصلاً اشاره‌ای به آنها نشده بود.
6-به بسیاری از شاخه‌های گوناگون و مهم جغرافیای جمعیت، جغرافیای شهری، جغرافیای روستایی و...توجه نشده بود.
7-در مورد کشور ایران مطالب ارائه شده در مقاطع مختلف عمدتاً تکراری است و فقط حجم و گسترة اطلاعات زیادتر شده بود.
بنابراین ضروریست ابتدا انتظارات برنامه‌ریزان درسی جغرافیا از دانش‌آموزان مشخص شود و سپس به تحلیل اهداف کلی آموزش و پرورش بپردازیم تا بتوانیم اهداف کلی جغرافیا را از آن استخراج نماییم.
فهرست نیازها و انتظارات جامعه، مربیان و دانش‌آموزان از برنامه درسی جغرافیا
با توجه به آنچه که دربارة مشکلات و نقایص گذشته آموزش جغرافیا گفته شد و با توجه به بررسی و مطالعه 7 منبعی که در مقدمه این برنامه ذکر گردید، والدین، مربیان و مسئولین و دانش‌آموزان انتظار دارند که در برنامه درسی جغرافیا دانش‌آموزان به اهداف ذیل در حیطه‌های سه‌گانه دست یابند.
الف - در حیطه شناختی
1- از مکانها، موقعیت‌های مکانی، کشورها و نواحی یک برداشت صحیح و واقع بینانه داشته باشند.
2- تفاوتهای طبیعی و انسانی و مشابهت‌های مکان‌های مختلف رادرک کنند.
3- روابط انسان و محیط و تأثیرات متقابل این دو بر یکدیگر را دریابند.
4- فرآیندهای طبیعی حاکم بر محیط، منابع طبیعی و چگونگی حفظ، توسعه و بهره‌برداری صحیح و عاقلانه از آنها را بشناسند.
5- به سواد جغرافیایی و فهم صحیح ارتباط بین عناصر و پدیده‌های جغرافیایی و دریافت صحیح از کرة‌زمین دست یابند.
6- اطلاعات کافی و لازم را دربارة اوضاع طبیعی، اقتصادی و انسانی کشورهای جهان کسب نمایند.
7- به شناخت کافی از مسائل و مشکلات کشورهای در حال توسعه، استعمار و استعمارنو و عملکرد ساختارهای قدرت دست یابند.
8- از نیازهای کنونی و مسائل مهم روز چون توسعة شهرنشینی، خالی از سکنه شدن روستاها، فقر، افزایش سریع جمعیت، منابع انرژی، تأمین غذا، مکان گزینی، فعالیت‌ها و تأسیسات و تجهیزات، فشار بر محیط طبیعی و نظایر آن آگاه شوند.
9- با قابلیت‌ها، امکانات و محدودیت‌های توسعه در ایران آشنا شوند.
10- از روشها و راهحلها و چگونگی برخورد با مشکلات و تأمین نیازهای جوامع بشری اطلاعای داشته باشند.
ب- در حیطه مهارتی-کاربردی
1- مهارتهای علمی و عملی در جهت جمع‌آوری اطلاعات و تجزیه و تحلیل و تفسیر اطلاعات را پرورش دهند.
2- به مهارت‌هایی چون تفکر منطقی، نحوه برقراری ارتباط ، کار اشتراکی و تعاون، سواد دیداری و شنیداری (خوب شنیدن و خوب دیدن و مشاهده‌گر دقیق بودن) و سخن گفتن دست یابند.
3- بتوانند در موقعیت‌های مختلف (محیط‌های جغرافیایی مختلف) عکس‌العمل‌های مناسب نشان دهند.
4- بتوانند از امکانات و منابع موجود در محیط بهره‌برداری عاقلانه و بهینه نمایند.
5- قادر باشند از توسعة انواع آلودگی‌ها در محیط زیست خود جلوگیری نمایند.
6- بتوانند راه‌حل‌های مناسب برای مشکلات محیطی ارائه دهند.
7- بتوانند نقشه رابه‌خوبی بخوانند و تفسیر کنند و از آن استفاده نمایند.
8- قادر باشند آموخته‌های خود را به‌طور مؤثر و مفید در زندگی روزمره به‌کار بندند.
9- به سواد فنی و مهارت در استفاده از ابزاری چون قطب نما، شیب سنج ، کامپیوتر و نظایر آن دست یابند.
ج- حیطه ارزشی-نگرشی
1- به وطن خود علاقه‌مند باشند و در آنها حس میهن دوستی تقویت شود.
2- روحیه اعتماد به نفس، خوش‌بینی و امیدواری نسبت به اداره آینده جامعه پیدا کنند.
3- نسبت به مسائل جامعة خود بی‌تفاوت نباشند و به جستجوی راهحلها در برابر مشکلات علاقه داشته باشند.
4- روحیه سپاسگزاری نسبت به مواهب الهی و نعمت‌های خداوندی داشته باشند.
5- نسبت به سایر ملل حس احترام و ارزش‌گذاری داشته باشند.
6- نسبت به نوع بشر، کشورهای اسلامی و ملل تحت ستم حس مسئولیت و همدلی بیابند.
7- به توانایی انسان در حل مشکلات محیطی و جامعه بشری معتقد شوند.
8- در عین جامعه‌پذیری، در آنها روحیه انتقادی به‌وجود بیاید.
9- نسبت به منافع نسل‌های آینده احساس مسئولیت داشته باشند و در نگرشها و شیوه‌های زندگی آنان و الگوهای مصرف در جهت کاهش فشار بر محیط طبیعی، کنترل جمعیت و حفظ محیط زیست، تغییر به‌وجود بیاید.
معرفی مدل انتخاب شده و راهبردهای کلی برنامه‌ریزی درسی جغرافیا
از آنجایی که در
مدل‌های سنتی (خطی یا مرحله‌ای)
ارزشیابی در انتها قرار میگیرد و بازگشتی به اهداف و محتوا وجود ندارد
و
درنتیجه موجب مشکلات مختلف نظیر اتلاف هزینه، نیرو
و غیره می‌شود. لذا در این برنامه سعی
برآن است تا از مدل کنش متقابل یا فرایندی
(Kerr) (Processing or Model Interactive) به
دلیل انعطاف‌پذیری بیشتر آن استفاده
شود تا بتوان باتوجه به پویایی
آن سطوح مختلف برنامه‌ریزی درسی را به یکدیگر مربوط و اصلاحات و
تغییرات
لازم و مقتضی را در اهداف و سپس محتوا یا برعکس به‌وجود آورد.
ارزشیابی‌برنامه‌درسی
اهداف
تجارب‌یادگیری
محتوی
مفاد و مفاهیم آموزش جغرافیا [1] و انتخاب رویکرد:
برنامه‌های آموزش جغرافیا در سراسر دنیا به‌طور معمول براساس دو روش عمدة مطالعات ناحیه‌ای و مطالعات موضوعی بنا شده است:
1- مطالعات ناحیه‌ای (Regional Studies)
از محدوده‌های مختلف نظیر ناحیة محل سکونت دانش‌آموز (ناحیة طبیعی، سیاسی، اقتصادی)، کشور محل اقامت، قاره محل سکونت و سایر گروه‌بندی‌های ناحیه‌ای انتخاب می‌شود.
چگونگی انتخاب نواحی باتوجه به نوع محتوا و اصول مربوط به انتخاب نواحی در جلسات مربوط به برنامه‌ریزی و سازماندهی محتوا برای هر پایة تحصیلی، مورد بررسی قرار خواهد گرفت.
2- مطالعات موضوعی (Thematic Studies)
هرچند مطالعات موضوعی باید یک اساس ناحیه‌ای داشته باشند، اما برنامه‌های درسی مطالعات موضوعی در جغرافیا می‌توانند به صورت رویکردهای نظام‌یافته (سیستماتیک)، رویکردهای موضوع یا مسئلة محور و رویکردهای مربوط نظام‌ها طبقه‌بندی شوند:
الف- رویکردهای نظام‌یافته (Systematic) به جغرافیای طبیعی و انسانی مربوط می‌شوند. جغرافیای طبیعی می‌تواند شامل جغرافیای اقلیمی، جغرافیای زیستی، ژئومورفولوژی و ... و جغرافیای انسانی شامل جغرافیای جمعیت، جغرافیای اقتصادی، جغرافیای شهری، جغرافیای روستایی و... باشد.
ب- رویکردهای موضوع محور (Issues Based) به مطالعة مسائل و موضوعات جاری از نقطه‌نظر جغرافیایی می‌پردازد. این مسائل می‌توانند در مقیاس‌های محلی، ناحیه‌ای، ملی یا جهانی باشند. مانند حرکات جمعیت، گرسنگی در جهان، مدیریت انرژی، توسعة پایدار، مخاطرات و بلایای طبیعی و...
ج- رویکردهای مربوط به نظام‌ها (Systems) به آموزش نظام‌های طبیعی، نظام‌های انسانی و اکوسیستم‌ها می‌پردازد. نظام طبیعی مانند نظام‌های خاک، نظام‌های آب و هوایی، نظام‌های زیستی و نظام‌های هیدرولوژیکی و... و نظام‌های انسانی نظیر نظام‌های کشاورزی، نظام‌های صنعت و خدمات، نظام‌های حمل و نقل و تجارت، نظام‌های سکونتگاه و...
بنا بر تصمیم شورای برنامه‌ریزی آموزش جغرافیا، در دوره‌های ابتدایی و راهنمایی میتوان از یک یا چند رویکرد یا ترکیبی از آنها استفاده نمود.
در دورة دبیرستان ضمن استفاده از انواع رویکردها، رویکرد غالب در سال دوم دبیرستان (جغرافیای عمومی و مشترک کلیه رشته‌ها) روش مطالعات موضوعی با رویکرد موضوع محور و در سال سوم دبیرستان رویکردهای سیستماتیک و سیستم‌ها با روش مطالعات ناحیه‌ای و در دوره‌ی پیش‌دانشگاهی ار ترکیبی از رویکردها با تأکید بر جغرافیای کاربردی خواهد بود.
ارزشیابی از برنامة درسی:
ارزشیابی از این برنامه، در دو مرحله صورت خواهد گرفت: مرحلة اول پس از تدوین برنامه توسط کارشناسان و متخصصین برنامه‌ریزی درسی انجام و اصلاحات لازم در برنامه صورت خواهد گرفت. مرحلة دوم ارزشیابی در حین اجرای برنامه خواهد بود که زیر نظر واحد ارزشیابی با گرفتن بازخوردها و ایجاد تغییرات مورد لزوم در سطوح مختلف برنامه صورت خواهد پذیرفت.
مفاهیم عمده در آموزش جغرافیا
جغرافیا علمی است که سعی دارد ویژگی‌های مکانها و پراکندگی پدیده‌ها، انسانها و فرایندها را برروی زمین تبیین کند. جغرافیا به روابط متقابل بین انسان و محیط اهمیت خاص قایل است. ویژگی اصلی علم جغرافیا، نگرش ترکیبی آن و شناخت نمود غالب است و همانند دیگر علوم در حل مسائل از روش علمی استفاده می‌کند.
جغرافیا از طریق شناساندن محیط، سهم عمده‌ای در اعتلای فرهنگ عمومی دارد و روش صحیح حفظ محیط و بهره‌برداری بهینه از آن را آموزش می‌دهد. به‌عبارت دیگر جغرافیا می‌کوشد به سؤالات زیر پاسخ دهد:
- چه‌چیز؟ What
- کجا؟ Where
- چرا آن‌جا؟ Why
- چگونه به‌وجود می‌آید؟
- چه اثراتی دارد؟
- چگونه باید از آن بهره‌برداری کرد تا تعادل محیط حفظ شود؟ How
- چه کسی؟ کِی؟ When, Who
بنابراین اهداف اصلی آموزش جغرافیا بایستی شناخت جامع محیط و ارائه روشهای حفاظت و بهره‌برداری منطقی از آن باشد. آموزش جغرافیا باید تواناییهای زیر را در دانش‌آموزان ایجاد کند:
- درک و فهم دانش جغرافیایی (مفاهیم و اصول علم جغرافیا و...)
- مهارتهای جغرافیایی
- قدرت تفکر و ایجاد نگرشها و ارزشهای منطقی
الف- اهم مفاهیم و مواردی که در حیطة درک و فهم دانش جغرافیایی قرار می‌گیرند:
1- مکان: مکان بستر و جایگاه وقوع پدیده‌ها و فرآیندهاست و از نظر موقعیت (نسبی و مطلق) و ابعاد گوناگون و ویژگی‌های مختلف مورد بررسی قرار میگیرد.
موقعیت مطلق جایگاه مکان را در چهارچوب شبکه‌های مختلف جغرافیایی نشان می‌دهد و موقعیت نسبی جایگاه آن را نسبت به مکان‌های دیگر می‌سنجد. منظور از ابعاد، ویژگی‌های هندسی مکان است، خصوصیت هرمکان براساس نوع و کمیت پدیده‌ها و فرآیندهای موجود در آن تعیین می‌گردد.
2- پدیده: از نظر جغرافیا، به هرآنچه که در مکان وجود دارد و بدان ماهیت خاصی می‌بخشد، پدیده گویند. مانند خاک، آب، مسکن، زبان، چشمه، قنات، راه و هوا.
3- رابطة جغرافیایی: کنش و واکنش بین پدیده‌ها را در مکان رابطه گویند. مانند: رابطه بین پراکندگی حاصلخیزی، خاک، جمعیت، رابطه بین توسعه شهرها و منابع آب، رابطه بین انسان و محیط.
4- فرآیند: جریان منظم و هدفداری است که در مکان رخ می‌دهد و موجب تغییر و تحول در پدیده‌ها و روابط بین آنها می‌شود. مانند: فرآیند مهاجرت، تبخیر، فرسایش، تجارت، توسعه.
5- پراکندگی: به شکل استقرار پدیده‌ها برروی مکان گفته می‌شود. مانند پراکندگی شهرها، خاکها و جمعیت.
6- محیط جغرافیایی: عبارتست از مکان مشخص که پدیده‌ها - روابط جغرافیایی و فرآیندهای حاکم بر آن از یک هماهنگی برخوردار باشد.
7- سیستم فضایی: مجموعه‌ای هماهنگی و مرتبط را که در قالب مکان باشد سیستم فضایی گویند. هر محیط جغرافیایی خاص یک سیستم فضایی را به نمایش می‌گذارد.
8- ناحیه: ناحیه قسمتی از سطح زمین است که براساس یک یا چند ویژگی از قسمت‌های مجاور متمایز می‌شود. هر ناحیه از یک وحدت درونی برخوردار است که میزان این وحدت و تجانس در کانون آن به حداکثر تجانس رسیده و به طرف مرزها به‌تدریج کاهش پیدا می‌کند.
ب- مفاهیمی که درحیطه مهارتهای جغرافیایی قرار می‌گیرند:
1-مهارتهای لازم برای شناخت مکان: موقعیت مطلق (در چهارچوب شبکه‌های مختلف جغرافیایی) و موقعیت نسبی (موقعیت نسبت سایر مکانها و پدیده‌ها).
2-مهارتهای اندازه‌گیری میدانی: از نظر هندسی مانند ارتفاع، فاصله، جهت، شناخت شبکه جغرافیایی، مساحت، حجم و شیب مکان موردنظر.
3-خواندن و استفاده از نقشه‌های توپوگرافی: محاسبه مقیاس و اندازه‌گیری فواصل، شیب، مساحت، درک علائم و رنگ‌هادر روی نقشه، شناخت منحنی‌های هم ارتفاع، تهیه نیمرخ، تهیه طرح اولیه (کروکی).
4-شناخت و کاربرد روشهای مطالعات میدانی (منابع مستقیم):مصاحبه، پرسشنامه، جمع‌آوری نمونه‌ها، دسته‌بندی اطلاعات اولیه، تجزیه و تحلیل یافته‌ها بااستفاده از روشهای آماری. تفسیر و نتیجه‌گیری (تصمیم‌گیری، ارائه نتایج حاصل از تحقیق (با استفاده از شیوه گزارش نویسی، گزارشات شفاهی، ترسیم نمودارها،جداول،نقشه‌های موضوعی، مدل‌سازی و...)
5-شناخت و کاربرد منابع اطلاعات جغرافیایی (منابع غیرمستقیم):کره جغرافیایی ،عکس‌های جغرافیایی (عکس، اسلاید، فیلم). نرم‌افزارهای جغرافیایی، عکس‌های هوایی، تصاویر ماهواره‌ای، اطلس‌ها،مدل‌های جغرافیایی، فرهنگ‌نامه‌ها و کتابهای جغرافیایی، نشریات تخصصی و یا عممومی مرتبط با جغرافیا.
ج- مفاهیمی که در حیطة نگرش‌هاو ارزش‌ها باید مورد توجه قرار گیرند:
1-قدرشناسی از خالق جهان به جهت آفرینش محیط طبیعی و منابع آن و زیباییهای جهان.
2-علاقه به کاربرد دانش‌ها و مهارتهای جغرافیایی کسب شده در زندگی فردی و اجتماعی.
3-کمک به رشد تفکر منطقی و نقادانه نسبت به مباحث و مسایل جغرافیایی.
4-انگیزش حس احترام نسبت به سایر ملل با فرهنگها و محیط‌های متفاوت و گسترش تفاهم بین‌المللی از این طریق.
5-احساس مسئولیت نسبت به حفظ محیط زیست وبرنامه‌ریزی منطقی برای بهره‌برداری از آن به‌صورتی که‌منافع نسل‌های آینده ملحوظ باشد.
6-تقویت روحیه علاقه به سرزمین ایران اسلامی و تلاش برای حفظ و توسعه پایدار آن.
7-ایجاد علاقه نسبت به مسایل و مشکلات جغرافیایی در مقیاس‌های محلی، ناحیه‌ای، ملی و جهانی و ارائه راه‌حل‌های مناسب برای آنها.
مقایسه‌ی بین اهداف اساسی آموزش و پرورش، مبانی تعلیم و تربیت اسلامی و اهداف کلی آموزش جغرافیا
الف- حیطه شناختی
1- گسترش شناخت توانائیها و دستاوردهای فکری، علمی، فنی بشر
2- گسترش آشنایی با علوم‌انسانی به منظور خودشناسی، شناخت جامعه و مسائل آن شناخت تاریخ و شناخت محیط
3- گسترش آشنایی با استدلال و استنتاج
4- گسترش آشنایی با فرایند حل مسئله، مهارتهای تفکر، پژوهش، اکتشاف و نقش آن در زندگی، پیشرفت علوم و تکنولوژی
ب- حیطه مهارتی (ذهنی)
1- کسب توانایی استدلال و استنتاج
2- کسب مهارت در طراحی تحقیق در زمینه علوم مختلف
3- کسب مهارتهای تفکر (تجزیه و تحلیل اطلاعات، تفسیر، استدلال، استنباط، استنتاج، طبقه‌بندی و...)
ج- مهارتی (عملی)
1- کسب تواناییهای لازم جهت انجام تحقیقات علمی (آزمایشها و فعالیتهای علمی)
2- کسب توانایی در کاربرد آموخته‌های علمی خود در زندگی روزمره به‌منظور پیشرفت جامعه
د- حیطه عاطفی (ارزشی - نگرشی)
1- تقویت روحیه احترام و ارج‌گذاری نسبت به دستاوردهای فکری، علمی و فنی بشر
2- تقویت روحیه تحقیق و تتبع در زندگی و در زمینه‌های علمی و تکنولوژی
3- احترام و ارج‌گذاری به دانشمندان و کارهای آنها
اهداف اجتماعی
الف- حیطه شناختی
1- تعمیق شناخت تأثیر همکاری جمعی در پیشرفت امور جامعه
2- تعمیق آشنایی با جامعه ملی، جهانی و وظیفه افراد در این جوامع
3- تعمیق آشنایی با جوامع اسلامی و مشکلات مسلمانان در ارتباط با استکبار جهانی
4- آشنایی با مسائل جمعیت و نقش آن در فرایند توسعه
ب- حیطه مهارت ذهنی
1- کسب توانایی در یافتن مسائل و مشکلات اجتماعی خود و جوامع مسلمان
2- کسب مهارت تفکر انتقادی در زمینه مسائل جامعه
3- کسب توانایی تفسیر و تجزیه و تحلیل مسائل جمعیتی و نقش آن در فرایند توسعه
ج- حیطه مهارتی (عملی)
1- کسب مهارتهای لازم جهت همکاری‌های جمعی در پیشرفت امور جامعه
2- کسب مهارت در انجام تحقیقات مربوط به امور اجتماعی
د- حیطه ارزشی
1- تقویت روحیه ارج‌گذاری به همکاری جمعی در پیشرفت امور جامعه و مسئولیت‌پذیری
2- تقویت روحیه احترام به جامعه ملی و جامعه جهانی
اهداف اقتصادی
الف- حیطه شناختی
1- آشنایی با تأثیر مثبت ساده‌زیستی، صرفه‌جویی و استفاده بهینه از امکانات و منابع در اقتصاد خانواده و اقتصاد ملی
2- آشنایی با اهمیت حفظ و حراست از ثروتهای ملی و جهانی
3- آشنایی با زمینه‌های ایجاد و گسترش توسعه پایدار
4- گسترش مدرک دانش مربوط به دنیای کار و حرفه در بخشهای مختلف به‌منظور تسهیل امر راهنمایی شغلی و تحصیلی
ب- حیطه مهارتی ذهنی
1- کسب توانایی در تفسیر نقش اقتصاد در جوامع امروزی
2- کسب توانایی تفسیر ساده‌زیستی، صرفه‌جویی و استفاده بهینه از امکانات و منابع جامعه و تأثیر آنها بر اقتصاد ملی
3- کسب مهارت تجزیه و تحلیل مسائل توسعه پایدار
ج- حیطه مهارت عملی
1- کسب توانایی ساده‌زیستی، صرفه‌جویی و استفاده بهینه از امکانات و منابع کشور
2- کسب توانایی لازم جهت حفظ و حراست از ثروتهای ملی و جهانی
3- کسب مهارتهای لازم جهت همکاری در ایجاد و گسترش توسعه پایدار
د- حیطه عاطفی (ارزشی-نگرشی)
1- تقویت روحیه ساده‌زیستی، صرفه‌جویی و استفاده بهینه از امکانات و منابع در اقتصاد خانواده و اقتصاد ملی.
2- تقویت روحیه ارج نهادن و توجه به حفظ و حراست از ثروتهای ملی و جهانی
3- تقویت روحیه توجه به ایجاد و گسترش توسعه پایدار
اهداف سیاسی
الف- حیطه شناختی
1- افزایش درک نسبت به اوضاع سیاسی ایران در جهان
2- تعمیق شناخت وجوه استکبار جهانی، استضعاف ملل محروم و روابط سیاسی بین‌المللی
ب- حیطه مهارتی ذهنی
1- کسب توانایی لازم جهت تجزیه و تحلیل و نقد اوضاع سیاسی کشور و جهان
2- کسب توانایی تجزیه و تحلیل وجوه استکبار جهانی، استضعاف ملل محروم و روابط سیاسی بین‌المللی
ج- حیطه عاطفی (ارزشی - نگرشی)
1- تقویت روحیه توجه به وجوه استکبار جهانی، استضعاف ملل محروم و روابط سیاسی بین‌المللی
اهداف زیستی
الف- حیطه شناختی
1- گسترش آشنایی با نقش محیط زیست در سلامتی و ادامه زندگی بشر
2- گسترش آشنایی با راههای حفظ محیط زیست
3- گسترش آشنایی با حفظ منابع انرژی
4- گسترش آشنایی با نقش انسان در تخریب یا نگهداری محیط زیست
5- گسترش آشنایی با وظیفه فرد، جامعه محلی و ملی و جهانی در حفظ محیط زیست
ب- حیطه مهارتی ذهنی
1- کسب توانایی تفسیر نقش محیط زیست و منابع انرژی در سلامتی و ادامه زندگی بشر
2- کسب توانایی تجزیه و تحلیل نقش انسان در تخریب یا نگاهداری محیط زیست
3- کسب مهارت تفسیر وظایف فرد، جامعه محلی، ملی، جهانی در حفظ محیط زیست
ج- حیطه مهارتی عملی
1- کسب مهارتهای لازم جهت حفظ محیط زیست و منابع انرژی از طریق بکارگیری راههای مناسب
د- حیطه عاطفه ( ارزشی - نگرشی)
1- تقویت روحیه ارج‌گذاری و توجه به نقش محیط زیست و منابع انرژی در سلامتی و ادامه زندگی بشر
2- تقویت روحیه ارزش‌گذاری و ارج‌نهادن به مؤلفه‌های محیط زیست به‌عنوان آیات الهی
3- تقویت روحیه توجه به حفظ محیط زیست و منابع انرژی
4- تقویت روحیه ارزش‌گذاری و توجه به وظایف فرد، جامعه محلی، ملی و جهانی در حفظ محیط‌زیست
از طریق مقایسه و تطبیق اهداف اساسی آموزش و پرورش، اهداف کلی تعلیم و تربیت اسلامی و اهداف کلی آموزش جغرافیا، مشترکات آنها از این قرار است:
اهداف اساسی آموزش‌وپرورش، مشترک با اهداف کلی آموزش جغرافیا
اهداف معنوی - تربیتی
1- تقویت روحیه بررسی، تتبع و تحقیق و ابتکار در تمامی زمینه‌های علمی، فنی، فرهنگی و اسلامی
اهداف علمی و فرهنگی
1- شناخت اسرار جهان آفرینش و کشف قوانین طبیعت به‌منظور پیشبرد دانش و استفاده از علوم و فنون و تجارب پیشرفته بشری
اهداف اقتصادی
1- ایجاد و آمادگی و توانایی جهت مشارکت فعال در تولیدات کشاورزی، دامی، صنعتی برای تأمین خودکفایی و رهایی از وابستگی
2- ایجاد روحیه صرفه‌جویی و قناعت و پرهیز از اسراف و تبذیر در همه شئون اقتصادی
اهداف کلی تعلیم و تربیت اسلامی مشترک با اهداف کلی آموزش جغرافیا
1- تقویت روحیه حقیقت‌جویی، تعقل، تفکر، مطالعه، بررسی، تعمق، تحقیق، نقادی و ابتکار در تمامی زمینه‌های اسلامی، فرهنگی، علمی و فنی
2- شناخت اسرار جهان آفرینش و قوانین طبیعت به‌عنوان آیات الهی به‌منظور پیشبرد دانش و معرفت و استفاده از علوم و فنون و تجارب پیشرفته بشری
اهداف اجتماعی
1- پرورش روحیه مسئولیت‌پذیری و اهتمام به امور اجتماعی و مشارکت در فعالیتهای دینی، فرهنگی و فرهنگی
2- ایجاد روحیه رعایت بهداشت عمومی و حفظ محیط زیست
اهداف سیاسی - نظامی
1- ارتقاء بینش و بیداری سیاسی نسبت به اوضاع سیاسی ایران و جهان و به‌خصوص جوامع اسلامی ملل محروم و شرکت فعال در سرنوشت سیاسی کشور
2- شناخت منابع اقتصادی کشور و شیوه‌های صحیح استفاده از آنها و پرورش روحیه حراست از احوال عمومی و ثروتهای ملی
براساس نتایج این تحلیل‌ها، اهداف هر یک از دوره‌های تحصیلی به تفکیک حیطه‌های سه‌گانه معین گردید و جدول وسعت و توالی مفاهیم و موضوعات باتوجه به اهداف کلی دوره، تهیه شد.
* توجـــه: برنامه درسی و سازماندهی محتوا برای هر پایه به‌طور جداگانه باتوجه به اهداف کلی، سرفصل‌ها و حداول وسعت و توالی مفاهیم مندرج در این راهنما تهیه و تدوین خواهد شد و در واقع این راهنما منبع استخراج برنامه‌های تفضیلی‌تر برای هر پایه خواهد بود. در دورة متوسطه در برنامه‌های تفضیلی مربوط به هر پایه تعمیم‌های اساسی بیان خواهد شد. در دورة راهنمایی تعمیم‌های اساسی در پایه‌های مختلف در این راهنما درج شده است. شایان ذکر است که تعمیم‌های دورة ابتدایی (پایه سوم، چهارم و پنجم) در راهنمای برنامه درسی مطالعات اجتماعی با رویکرد تلفیقی تدوین خواهد شد.
اهداف آموزش جغرافیا (جغرافیا 3)
دوره پیش‌دانشگاهی- رشته علوم‌انسانی/ 2 واحد
الف- اهداف دوره در حیطه شناختی:
1- آشنایی با ماهیت و قلمرو دانش جغرافیا (طبیعی – انسانی)
2- آشنایی با راه و روش پژوهش در جغرافیا
3- گسترش آشنایی با کاربرد آمار در جغرافیا
4- گسترش آشنایی با نقشه‌خوانی و فرایند تهیه‌ی نقشه‌های جغرافیایی
5- آشنایی با سنجش از راه دور و تصاویر ماهواره‌ای
6- آشنایی با چگونگی کاربرد رایانه در جغرافیا
7- آشنایی با سیستم‌های اطلاعات جغرافیای GIS
8- تعمیق شناخت سیستم‌ها و مدل‌های جغرافیایی
9- آشنایی با نقش و کاربرد دانش جغرافیا در برنامه‌ریزی و مدیریت محیط‌های جغرافیایی.
ب- اهداف کلی در حیطه مهارتی:
1- گسترش توانایی انجام تحقیق جغرافیایی
2- تقویت مهارت استفاده از روشهای آماری در مطالعات جغرافیایی
3- گسترش مهارتهای مربوط به نقشه‌خوانی و فرایند تهیه‌ی نقشه
4- گسترش مهارت استفاده از تصاویر ماهواره‌ای و عکس‌های هوایی در مطالعات جغرافیایی
5- توانایی به‌کارگیری رایانه در مطالعات و تحقیقات جغرافیایی
6- تقویت طراحی و ساخت سیستم‌ها و مدل‌های جغرافیایی
ج- اهداف کلی در حیطه ارزشی:
1- قدرشناسی از خالق جهان آفرینش
2- تقویت علاقه‌مندی نسبت به کاربرد دانش جغرافیا
3- تقویت مسئولیت‌پذیری در قبال حفاظت از محیط زیست
4- تقویت روحیه‌ی تحقیق، جست‌وجو و نقادی درباره‌ی موضوعات و مسائل محیط جغرافیایی
5- تقویت علاقه‌مندی نسبت به ارائه‌ی راهحلها در برابر مسائل و مشکلات جغرافیایی
جدول وسعت و توالی مفاهیم در آموزش متوسطه نظری و پیش‌دانشگاهی
|
|
نام پایه مفاهیم اساسی |
تعمیم پایه‌ها |
||
|
جغرافیا (1) سال دوم |
جغرافیا (2) سال سوم |
جغرافیا (3) دوره پیش‌دانشگاهی |
||
|
1 |
محیط پوشش گیاهی، کل‌نگری داده‌ها، پدیده‌های انسانی، نقش‌های کوچک مقیاس |
× |
× |
|
|
2 |
فعالیتهای کوهزایی، خاورمیانه، حوضه‌های بسته، چاله‌ها، کواترنر |
× |
× |
|
|
3 |
زندگی روستایی، انتقال روستا، زندگی شهری، زندگی عشایری، تقسیمات کشوری |
× |
× |
|
|
4 |
آب شیرین، یخچال‌های قطبی، کوهستانی، ریزش‌های جوی |
× |
× |
|
|
5 |
آبیاری، غرقابی کردن زمین، آلودگی آب، مصرف سرانه آب |
× |
× |
|
|
6 |
بیابان، ویژگی مناطق خشک، علل ایجاد بیابان |
× |
× |
|
|
7 |
بیابان‌زایی، بیابان زدایی |
× |
|
|
|
8 |
بیوم، زیست بوم، تخریب جنگل |
× |
× |
|
|
9 |
مرتع، مراتع، تخریب مرتع |
× |
|
|
|
10 |
آلودگی هوا، پدیده گلخانه‌ای جو، وارونگی دما، باران اسیدی |
× |
|
|
|
11 |
آلودگی آب‌ها و دریاها |
× |
|
|
|
12 |
مخاطرات طبیعی، زلزله، پراکندگی زلزله، سیل، بهمن، گسل‌ها، خشکسالی |
× |
|
|
|
13 |
مواد مذاب، احتمال وقوع سیل، دوره بازگشت، مخروطه افکنه‌ها، دلتاها، نقشه‌های خطر، لکه‌های خورشیدی |
× |
|
|
|
14 |
توزیع جمعیت، عوامل دافع جمعیت، عوامل جاذب جمعیت، انفجار جمعیت، نرخ موالید، نرخ مرگ و میر، رشد طبیعی، امید به زندگی، جوانی جمعیت، مادر شهر، منطقه شهری، سرشماری |
× × |
× |
|
|
15 |
مهاجرت، زاغه‌نشینی، منابع تجدیدشدنی، منابع غیرقابل تجدید، جمعیت متناسب |
× |
× |
|
|
16 |
اوقات فراغت، جهانگرد (توریست)، صادرات نامرئی |
× |
|
|
|
17 |
جاذبه‌های طبیعی، جاذبه‌های تاریخی و فرهنگی، بازارهای عمده جهانگردی |
× |
× |
|
|
18 |
پراکندگی فضایی، توسعه، توسعه پایدار، اندازه‌گیری توسعه، شاخص توسعه انسانی |
|
|
|
|
19 |
ناحیه، قلمرو، نواحی طبیعی، اثرات چگونگی تابش خودرشد در پدید آمدن نواحی مختلف |
|
× |
|
|
20 |
نواحی انسانی، اقتصادی، سیاسی، کشاورزی، فرهنگی، مرزهای نواحی، روشهای آماری در ناحیه‌بندی |
|
× |
|
|
21 |
پراکندگی سواحل، انواع سواحل، اشکال فرسایش سواحل |
|
× |
|
|
22 |
تغییر در چشم‌انداز‌های ساحلی، توان‌های محیطی مناطق ساحلی، کاربردهای سواحل، آلودگی سواحل، مدیریت سواحل |
|
× |
|
جدول وسعت و توالی مفاهیم در آموزش متوسطه نظری و پیش‌دانشگاهی
|
|
نام پایه مفاهیم اساسی |
تعمیم پایه‌ها |
||
|
جغرافیا (1) سال دوم |
جغرافیا (2) سال سوم |
جغرافیا (2) دوره پیش‌دانشگاهی |
||
|
23 |
کمربندهای کوهستانی، عوامل درونی و بیرونی مؤثر بر چین‌خوردگی‌ها، فرسایش در نواحی کوهستانی، اشکال کارلیتی |
|
× |
|
|
24 |
توانایی محیطی نواحی کوهستانی، انرژی، آب، توریسم و تغییر چشم‌انداز، مشکلات زندگی در نواحی کوهستانی |
× |
× |
|
|
25 |
اشکال و سایش بادی در بیابان، پراکندگی جنگل‌های استوایی، تنوع گونه‌های زمینی در نواحی گرم و مرطوب |
× |
× |
|
|
26 |
توانایی محیطی نواحی گرم و خشک، کاربرهای جنگل‌های استوایی، مشکلات و محدودیت‌ها در امر جنگل‌زدایی |
× |
× |
|
|
27 |
آب و هوای قطبی، فرسایش یخچالی، مقایسه قطب شمال و جنوب، توان‌ها، چشم‌اندازها و کاربری‌ها، منابع قطب شمال و جنوب |
|
× |
|
|
28 |
پراکندگی شهرها، موقع و مقر کلان شهرها |
|
× |
|
|
29 |
نقش شهر، سلسله مراتب شهری، توسعه و برنامه‌ریزی شهری |
× |
× |
|
|
30 |
زیندگی روستایی، تفاوت بین شهر و روستا، مهاجرت روستا به شهر |
× |
× |
|
|
31 |
ماهیت و قلمرو دانش جغرافیا |
|
|
× |
|
32 |
جغرافیا و ارتباط آن با سایر علوم |
|
|
× |
|
33 |
دیدگاه‌ها و سیر تحول جغرافیا |
|
|
× |
|
34 |
کاربرد جغرافیا در مدیریت و برنامه‌ریزی |
|
|
× |
|
35 |
شیوه‌های تحقیق در جغرافیا |
|
|
|
|
36 |
عکس‌های هوایی و ماهواره‌ای، Gis، کاربرد کامپیوتر در جغرافیا |
|
|
× |
|
37 |
نقشه‌های موضوعی |
|
|
× |
|
38 |
مدل‌ها در مطالعات جغرافیایی |
|
|
× |
جدول وسعت و توالی مفاهیم در آموزش متوسطه
نظری و پیش‌دانشگاهی
|
ردیف |
نام پایه مفاهیم اساسی |
شیوه‌ها و فنون |
||
|
جغرافیا (1) سال دوم |
جغرافیا (2) سال سوم |
جغرافیا (2) دوره پیش‌دانشگاهی |
||
|
1 |
قدردانی از خالق جهان و مواهب الهی |
× |
× |
× |
|
2 |
جس علاه‌مندی به سرزمین ایران |
× |
|
× |
|
3 |
حس مسئولیت نسبت به حفاظت از محیط زیست |
× |
× |
|
|
4 |
علاقه‌مندی به بهره‌برداری درست و عاقلانه از منابع طبیعی |
× |
× |
|
|
5 |
حس هم‌دردی و حمایت از ملل مستضعف و محروم |
|
|
× |
|
6 |
روحیه تحقیق، جست‌وجو و نقادی در موضوعات و مسائل محیط پیرامون |
|
|
× |
|
7 |
علاقه‌مندی به ارائه راهحلها نسبت به مسائل و مشکلات جغرافیایی در مقیاس‌های محلی ناحیه‌ای، ملی و بین‌المللی |
× |
× |
|
جدول وسعت و توالی مفاهیم در آموزش متوسطه نظری و پیش‌دانشگاهی
|
|
نام پایه مفاهیم اساسی |
فعالیت‌ها |
|||
|
سال اول |
جغرافیا (1) سال دوم |
جغرافیا (2) سال سوم |
جغرافیا (2) دوره پیش‌دانشگاهی |
||
|
1 |
توانایی انجام تحقیق |
|
× |
× |
× |
|
2 |
مهارتهای مربوط به استفاده از وسایل و ابزار مطالعه در جغرافیا |
|
|
|
× |
|
3 |
توانایی برخورد متناسب با مخاطرات محیطی |
|
× |
|
|
|
4 |
توانایی به‌کارگیری دانش جغرافیا در زندگی فردی و اجتماعی |
|
× |
|
|
|
5 |
توانایی جست‌وجوی راهحلها و تصمیم‌گیری در زمینه مسائل و مشکلات جغرافیایی |
|
× |
× |
|
اهداف، مفاهیم اساسی، تعمیم‌ها و رسانه‌های مناسب در دوره‌ی پیش‌دانشگاهی
|
عناوین فصول |
اهـــــــداف |
مفاهیم اساسی |
تعمیــــــم‌هـــــــــــا |
رســــــانه مناسب |
|||||
|
کتاب درسی |
کتاب معلم |
کتاب کار |
فیلم آموزشی |
نرم‌افزار آموزشی |
سایرموارد آموختنی |
||||
|
فصل اوّل: ماهیت و قلمرو دانش جغرافیا |
1- آشنایی با ماهیت و قلمرو دانش جغرافیا (مفاهیم اساسی در جغرافیا و نگرشها در جغرافیا) 2- قدرشناسی از خالق جهان آفرینش |
جغرافیا، مکان، فضا، محل، ناحیه، منطقه، چشم‌انداز، کشور، فضای جغرافیایی، پدیده‌های جغرافیایی، ساختار، پراکندگی جغرافیایی، تقسیمات جغرافیا، مکتب‌های جغرافیایی، جهان‌بینی دینی، جهان‌بینی ایدئولوژیکی، نگرش سیستمی، ماهیت، تحلیل ساختاری، تحلیل کارکردی، تحلیل تکوینی، نگرش جامع و متناسب |
1- پدیده‌های جغرافیایی در مکان شکل می‌گیرند و در طول زمان دگرگون می‌شوند. 2- برای سادگی مطالعه‌ی جغرافیا، به دو شاخه‌ی اصلی جغرافیای طبیعی و جغرافیای انسانی تقسیم شده است. 3- از جمله مکاتب علم جغرافیایی، مکتب محیط‌گرایی و مکتب امکان‌گرایی است. 4- دو عرصه اصلی که پدیده‌های جغرافیایی در آنها مورد مطالعه قرار میگیرد، عرصه‌ی زیستی و غیرزیستی است. 5- هر چشم‌انداز جغرافیایی متشکل از اجزا یا عناصر گوناگون است که با یکدیگر در ارتباط هستند و یک مجموعه‌ی مکانی را می‌سازند. 6- به فضا یا واحد جغرافیایی که توسط فرد یا گروهی از انسانها اشغال شده باشد، مکان گفته می‌شود. 7- ازطریق تحلیل و بررسی به درک اجزای تشکیل‌دهنده و تأثیر متقابل آنها در شکل‌دهی به یک پدیده می‌پردازند. 8- بخشی از سطح زمین که چهره‌های ظاهری مشابه در سراسر آن ویژگی خاصی را به‌وجود می‌آورند به‌طوری که با بخشهای مجاور متفاوت است. 9- جغرافیا بر پراکندگی فضایی پدیده‌ها تأکید می‌کند. |
×
×
×
×
×
×
×
×
× |
×
×
×
×
×
×
×
×
× |
|
×
×
×
×
×
×
×
×
× |
×
×
×
×
×
×
×
×
× |
|
دنباله‌ی اهداف، مفاهیم اساسی، تعمیم‌ها و رسانه‌های مناسب در دوره‌ی پیش‌دانشگاهی
|
عناوین فصول |
اهـــــــداف |
مفاهیم اساسی |
تعمیــــــم‌هـــــــــــا |
رســــــانه مناسب |
|||||
|
کتاب درسی |
کتاب معلم |
کتاب کار |
فیلم آموزشی |
نرم‌افزار آموزشی |
سایرموارد آموختنی |
||||
|
فصل دوم: راه و روش پژوهش جغرافیایی |
1- آشنایی با راه و روش پژوهش در جغرافیا 2- گسترش توانایی انجام تحقیق جغرافیایی 3- تقویت روحیه‌ی تحقیق، جست‌وجو و نقادی درباره‌ی موضوعات و مسائل محیط جغرافیایی |
طرح مسئله و موضوع، هدف پژوهش، ادبیات جغرافیایی، روش‌شناسی، تحقیق، فرضیه‌سازی، مراحل تحقیق، راه و روش پژوهش، جمع‌آوری اطّلاعات، داده‌های جغرافیایی، روشهای کمی، مدل پژوهش، نتیجه‌گیری و ارائه‌ی پیشنهادات |
1- طرح مسئله یا موضوع تحقیق یک از مراحل اصلی پژوهش جغرافیایی است. 2- داده‌های جغرافیایی به تمامی اطلاعاتی که درباره‌ی ویژگی‌های مکان و یا پدیده‌های آن جمع‌آوری گردد، نامیده می‌شود. 3- مراحل تحقیق شامل تعیین سؤال اصلی، جمع‌آوری داده‌ها،پردازش داده‌ها و تصمیم‌گیری است. 4- داده‌های جغرافیایی را میتوان به روشهای آماری و غیرآماری پردازش کرد. 5- مشاهده‌ی مستقیم منبع عمده‌ی گردآوری اطّلاعات در جغرافیا است. 6- اولین مرحله در هر طرح تحقیقی تعیین مسئله‌ی تحقیق است. 7-هر مسئله تحقیقی میدانی یک یا چند فرضیه دارد.
|
×
×
×
× |
×
×
×
× |
|
|
×
×
×
× |
|
دنباله‌ی اهداف، مفاهیم اساسی، تعمیم‌ها و رسانه‌های مناسب در دوره‌ی پیش‌دانشگاهی
|
عناوین فصول |
اهـــــــداف |
مفاهیم اساسی |
تعمیــــــم‌هـــــــــــا |
رســــــانه مناسب |
|||||
|
کتاب درسی |
کتاب معلم |
کتاب کار |
فیلم آموزشی |
رم‌افزار آموزشی |
ایرموارد آموختنی |
||||
|
فصل سوم: نقشه و فرایند تهیه‌ی نقشه از عکس‌های هوایی |
1- گسترش آشنایی با نقشه و فرایند تهیه‌ی نقشه‌های جغرافیایی 2- گسترش مهارتهای مربوط به نقشه و فرایند تهیه‌ی نقشه
|
نقشه، نقشه‌برداری، مقیاس، سیستم تصویر، شمال جغرافیایی، علایم نقشه، منحنی میزان، نقشه‌های موضوعی |
1- نقشه، تصویری هوایی از پدیده‌های سطح زمین است. 2- برداشت مختصات زمینی از پدیده‌ها به وسیله‌ی نقشه‌برداری انجام میگیرد. 3- یکی از علایم مهم در کنار هر نقشه مقیاس آن است. 4- نقشه‌های مختلف جغرافیایی را در سیستم‌های تصویر گوناگون تهیه و چاپ می‌کنند. 5- شمال هر نقشه منطبق شمال جغرافیایی زمین است. 6- در کنار هر نقشه مجموعه‌ای از علایم نقشه به‌منظور خواندن نقشه وجود دارد. 7- در نقشه‌های توپوگرافی یک منحنی میزان ارتفاعات را نمایش می‌دهند.
|
× ×
× ×
× ×
× |
× ×
× ×
× ×
× |
|
|
× ×
× ×
× ×
× |
|
دنباله‌ی اهداف، مفاهیم اساسی، تعمیم‌ها و رسانه‌های مناسب در دوره‌ی پیش‌دانشگاهی
|
عناوین فصول |
اهـــــــداف |
مفاهیم اساسی |
تعمیــــــم‌هـــــــــــا |
رســــــانه مناسب |
|||||
|
کتاب درسی |
کتاب معلم |
کتاب کار |
فیلم آموزشی |
نرم‌افزار آموزشی |
سایرموارد آموختنی |
||||
|
فصل چهارم فناوری اطلاعات جغرافیایی |
1- آشنایی با سنجش از دور و تصاویر ماهواره‌ای در آموزش جغرافیا 2- گسترش مهارت استفاده از سنجش از دور و تصاویر ماهواره‌ای در مطالعات جغرافیایی |
سنجش از دور، داده‌های ماهواره‌ای، الکترومغناطیس، اسکنر، مادون قرمز، سنجنده، انعکاس، طیفی، ماهواره‌ها، توابع تحلیلی، پردازش تصویری |
1- گردآوری منظم و ذخیره‌سازی اطّلاعات گوناگون زمین ازطریق سنجش از دور صورت میگیرد. 2- از داده‌های ماهواره‌ای و تفسیر آنها در بررسی ویژگی‌های بهره بردای از منابع زمین استفاده می‌شود. 3- از منابع اطلاعاتی جغرافیدانان، عکس‌های هوایی است. 4- به‌منظور بررسی منابع زمینی و ثبت تصاویر ارتفاعات مختلف از سطح زمین، از ماهواره‌ها استفاده می‌کنند. 5- بر روی تصاویر ماهواره‌ای چگونگی توسعه‌ی یک شهر یا ازبین رفتن جنگل‌های یک ناحیه به‌خوبی قابل تشخیص است. 6- پایگاه داده‌های جغرافیایی در واقع قلب GIS است. 7- سیستم‌های اطّلاعات جغرافیایی نقش عمده در تأمین و مدیریت نیازهای اطلاعاتی شهرسازی دارند. |
×
×
× ×
×
× × |
×
×
× ×
×
× × |
|
×
×
× ×
×
× × |
×
×
× ×
×
× × |
|
|
|
1- آشنایی با کاربرد رایانه در آموزش جغرافیا 2- توانایی به‌کارگیری رایانه در آموزش جغرافیا |
نرم‌افزارهای جغرافیایی، سنجش از دور، کشورشناسی، تصویر ماهواره‌ای، لندست، شبیه‌سازی، مدل سه بعدی GIS |
- کاربرد رایانه در جغرافیا، افق‌های تازه‌ای در این علم به‌وجود آورده است. - نمودارهای جغرافیایی، از مهم‌ترین روشهای نمایش انواع اطّلاعات جغرافیایی هستند. - اینترنت، اطّلاعات زیادی درباره‌ی مفاهیم جغرافیایی دراختیار می‌گذارد. - اینترنت، امکان برقراری ارتباط بین جغرافیدانان در نقاط مختلف را فراهم می‌کند. - شبیه‌سازی دنیای واقعی، یکی از کاربردهای رایانه در جغرافیا است. - امروزه کلیه‌ی عملیات مربوط به تهیه‌ی نقشه با کمک رایانه انجام می‌شود. - تفسیر و طبقه‌بندی تصاویر ماهواره‌ای با کمک کامپیوتر انجام می‌شود. - رایانه کاربرد وسیعی در پردازش، نمایش و آموزش اطّلاعات جغرافیایی دارد. - آموزش جغرافیا با استفاده از نرم‌افزارهای آموزشی بسیار ساده‌تر شده است. - ترسیم نقشه‌های رقومی و تحلیل اطّلاعات توسط GIS از کاربردهای مهم رایانه در جغرافیا است. |
× |
× |
|
× |
× |
|
دنباله‌ی اهداف، مفاهیم اساسی، تعمیم‌ها و رسانه‌های مناسب در دوره‌ی پیش‌دانشگاهی
|
عناوین فصول |
اهـــــــداف |
مفاهیم اساسی |
تعمیــــــم‌هـــــــــــا |
رســــــانه مناسب |
|||||
|
کتاب درسی |
کتاب معلم |
کتاب کار |
فیلم آموزشی |
رم‌افزار آموزشی |
ایرموارد آموختنی |
||||
|
فصل پنجم: سیستم‌ها و مدل‌ها در جغرافیا |
1-تعمیق شناخت سیستم‌ها و مدل‌های جغرافیایی 2-تقویت طراحی و ساخت سیستم‌ها و مدل‌های جغرافیایی
|
سیستم، ساختار سیستم، واحدهای سیستم، خواص سیستم، پویایی سیستم، سیستم باز، سیستم بسته، سیستم فضایی، تعادل، مدل، مدل‌های نمایشی، مدل‌های کمی، مدل‌های قطعی، مدل‌های احتمالی |
1-هدف نهایی از مدل‌ها، افزایش درک و فهم از عوامل و روند‌های پیچیده‌ی دنیای واقعی 2-مدل‌سازی، روش اساسی در روند یادگیری به‌شمار می‌رود. 3-مدل ارائه‌ی دنیای واقعی در مقیاس کوچک و به صورتی ساده و فرضی. 4-سیستم یا نظام به مجموعه‌ای از اجرا که در جهت هدفی مشخص با یکدیگر ارتباط متقابل داشته باشند، می‌گویند. 5-مدل نمادی است که دنیای واقعی را به صورت ساده و کلی بیان می‌کند. 6-انسان برای استفاده از قوه‌ی استدلال از مدل‌های انتزاعی بهره می‌برد.
|
×
× × ×
× × |
×
× × ×
× × |
|
×
× × ×
× × |
×
× × ×
× × |
|
دنباله‌ی اهداف، مفاهیم اساسی، تعمیم‌ها و رسانه‌های مناسب در دوره‌ی پیش‌دانشگاهی
|
عناوین فصول |
اهـــــــداف |
مفاهیم اساسی |
تعمیــــــم‌هـــــــــــا |
رســــــانه مناسب |
|||||
|
کتاب درسی |
کتاب معلم |
کتاب کار |
فیلم آموزشی |
رم‌افزار آموزشی |
ایرموارد آموختنی |
||||
|
فصل ششم: نقش جغرافیا درمدیریت محیط |
1- آشنایی با نقش و کاربرد دانش جغرافیا در برنامه‌ریزی و مدیریت محیط‌های جغرافیایی 2- توانایی برخورد متناسب با محیط‌های جغرافیایی 3- توانایی جست‌وجوی راهحلها و تصمیم‌گیری در زمینه‌ی مسائل زیست محیطی و مشکلات محیط‌های جغرافیایی 4- تقویت علاقه‌مندی نسبت به ارائه‌ی راهحلها در برابر مسائل و مشکلات جغرافیایی
|
مدیریت زیست محیطی، برنامه‌ریزی، توسعه، توسعه‌ی پایدار، آمایش سرزمین، اهداف آمایش، آرمان‌های آمایش، اصول آمایش، سطوح آمایش، طرح‌های آمایش |
1- نحوه‌ی استفاده و بهره‌گیری از زمین در ارتباط با فعّالیّت‌های مختلف گروههای انسانی، متفاوت است. 2- برداشت‌ها از توسعه و مفهوم آن متفاوت است. 3- توسعه به مفهوم حرکت به جلو برای رسیدن به شرایط بهتر است. 4- توسعه‌ی پایدار، یعنی توسعه‌ای که تداوم داشته باشد و ابعاد مختلف اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی در آن درنظر گرفته شود. 5- برنامه‌ریزی یعنی برنامه‌ای که به‌منظور بهبود زندگی اقتصادی، اجتماعی و... طراحی شود. 6- آمایش سرزمین تنظیم رابطه بین انسان، فضا و فعّالیّت‌های انسان در فضا است. 7- برنامه‌ریزی فرایند تفکّر انسان و عمل براساس آن تفکّر است برای آینده. 8- آمایش سرزمین تعادل بخشیدن به شناخت دقیق قابلیت‌ها و انتخاب صحیح آنها در عرصه‌ی کشور می‌باشد |
×
× × ×
×
×
× × |
×
× × ×
×
×
× × |
|
× |
|
|
روشهای یاددهی - یادگیری در آموزش جغرافیا
در تدریس و آموزش جغرافیا، میتوان از روشهای گوناگون تدریس که در میان دیگر دروس نیز متداول است بهره گرفت. برنامه درسی حاضر، با رویکرد جدیدی که به آموزش جغرافیا دارد- و در این راهنما تا اندازه‌ای توضیح داده شده است- نیازمند تأکید بر روشهای تدریس خاصی است که در آن دانش‌آموزان را به درس علاقمند نموده، بعضی از مهارتهای جغرافیایی را متناسب با سن دانش‌آموزان در آنها ایجاد و تقویت نماید، آنها را به کاوشگری و تحقیق علاقمند سازد و مبتنی بر حفظ مفاهیم و دانش صرف نباشد. در اینجا بعضی از روشهایی که می‌توانند ما را در رسیدن به این اهداف مدد رسانند معرفی می‌شوند. معرفی این روشها در این مجموعه به این منظور صورت میگیرد تا هم مؤلفین کتاب درسی، در تألیف، سازماندهی و ارائه محتوا این روشها را موردنظر داشته باشند و هم این روشها در آینده توسط معلمین به‌کار گرفته شود.
1- روش بیان افکار و ایده‌های آنی (Brain Storming)
در این روش معمولاً یک عنوان یا سرفصل مانند بارندگی، هواشناسی و یا نام یک منطقه و کشور مانند بیابان، هند و مانند اینها از سوی معلم به دانش‌آموزان ارائه می‌شود و از آنان خواسته می‌شود تا با آزادی تمام، کلمات، عبارات، جملات یا مطالبی را که درمورد این عنوان یا سرفصل به ذهنشان می‌رسد بیان کنند. با این روش علاوه بر ایجاد جذابیت در ارائه درس میتوان به میزان دانسته‌های دانش‌آموزان درمورد یک مطلب پی برد، محتوای ارئه شده در کتاب را غنای بیشتری بخشید و دانش‌آموزان را تشویق نمود تا در یک فضای دوستانه به مبادله و ارائة دانسته‌های خویش بپردازند. چگونگی انتخاب موضوع یا عنوان، مقررات این نوع روش تدریس، نحوة استفادة از آن، چگونگی جمع‌بندی مطالب و غیره در کتاب روش تدریس جغرافیا به تفصیل بیان خواهد شد.
2- استفاده از فیلم و اسلاید (Films & Film strips)
اگرچه نمی‌توان استفاده از فیلم و اسلاید را یک روش تدریس خاص دانست اما به دلیل اینکه فیلم و اسلاید ابزارهای مناسبی برای انتقال جذاب و مؤثر اطلاعات هستند در اینجا معرفی شده‌اند. با به کاربردن فیلم و اسلاید در کلاس درس جغرافیا میتوان مکانها، تغییرات جغرافیایی، زندگی مردم، تأثیر انسان بر محیط جغرافیایی ، تأثیرات بلایای طبیعی و بسیاری از مفاهیم دیگر جغرافیایی را به صورتی مؤثر به دانش‌آموزان شناساند. فیلم و اسلاید به جلب و تمرکز توجه بر عناوین و مفاهیم جغرافیایی بسیار کمک کرده و چنانچه به طراحی مناسبی از سوی معلم هرماه باشد به گسترش مهارتهای مشاهده و تجزیه و تحلیل کمک شایانی می‌نماید. چگونگی انتخاب فیلم و اسلاید، بررسی فیلم‌ها و اسلایدها قبل از شروع کلاس، معرفی آنها به دانش‌آموزان و چگونگی استفاده از آنها، در کتاب روش تدریس به تفصیل بیان خواهد شد.
3- روش استفاده از شبکه‌های بازیابی (Retrieval Nets)
از این روش میتوان با کارآیی بسیار در تدریس جغرافیای ناحیه‌ای/منطقه‌ای استفاده نمود. در این روش مرور محتوای کتاب، یادآوری مطالبی که تدریس شده و یافتن ارتباط آنها با یک دیگر صورت میگیرد. با تهیه جداول یا شبکه‌ها، به دانش‌آموزان کمک می‌شود تا اطلاعات یک کتاب درسی را که در بدو امر نامرتبط به‌نظر می‌رسند به هم ربط داده و از آنها نتیجه بگیرند.
4- روش آموزش گروهی (Team Learning)
روش تدریس مبتنی بر فعالیت گروهی دانش‌آموزان را میتوان برای آموزش بسیاری از عناوین، موضوعات و مفاهیم جغرافیایی به‌کار برد. در این روش دانش‌آموزان به گروههای چند نفری (Team) تقسیم شده و یک موضوع یا عنوان جغرافیایی برای همة گروه‌ها انتخاب می‌شود. افراد هر گروه سعی می‌کنند با اتکاء به کتاب درسی، استفاده از کتابخانه‌ها، بریده روزنامه‌ها و مجلات و مصاحبه با مراجع مختلف در مورد آن موضوع جغرافیایی اطلاعات و مطالب گوناگون جمع‌آوری نموده و یافته‌های خویش را در زمان معینی به کلاس ارائه نمایند.
5- بازدید علمی (Field Study)
یکی از ارزشمندترین و کامل‌ترین روشهای تدریس جغرافیا بازدید علمی یا بازدید میدانی است. در این روش دانش‌آموزان در محیط واقعی موضوع مورد تدریس قرار می‌گیرند. دانش‌آموزان و بسیاری از معلمان همواره از بازدیدهای علمی جغرافیایی استقبال می‌کنند هر چند این نوع بازدیدها ممکن است مخاطراتی به همراه داشته باشد. موضوعات انتخابی برای بازدید علمی باید مشخص و محدود باشند، موضوع از قبل به دانش‌آموزان اعلام شود و ارتباط بازدید علمی با مطالب کتاب برای دانش‌آموزان روشن شده باشد.
6- روش حل مسئله (Problem Solving)
روش حل مسئله بیشتر در دروس ریاضی و علوم‌تجربی به‌کار می‌رود تا جغرافیا. امّا در سالهای اخیر جغرافیدانان نیز به استفاده از این روش در تدریس جغرافیا و حل مسائل جغرافیایی گرایش نشان می‌دهند.
در حل مسائل ریاضی، ابتدا مسئله مطرح می‌شود، سپس داده‌های مسئله را ارائه مینمایند و آنگاه خواستار حل مجهولات از طریق عملیات ریاضی می‌شوند. در بسیاری از موارد هم لازم است راه‌حل پیشنهادی را آزمون نمود و از صحیحی بودن راه‌حل ارائه شده مطمئن شد. در جغرافیا نیز مسائلی وجود دارند که در سالهای اخیر برای حل آنها، از روش حل مسئله استفاده می‌کنند. عناوین که برای این روش تدریس جغرافیا پیشنهاد می‌شود محدود به مسائل هستند که در دنیای معاصر با آنها روبرو هستیم. درواقع مسائلی چون کمبود آب سالم و آشامیدنی برای همه‌‌ی مردم، فقر و علل آن، کمبود مسکن و راه‌حل مناسب برای رفع آن، نابودی گونه‌های گیاهی و جانوری، افزایش سطح بیابانها و بیابان‌زایی، انفجار جمعیت در برخی مناطق جهان، بیسوادی، تأثیر رسانه‌های گروهی بر گذراندن اوقات فراغت جوانان و نوجوانان، فرسایش خاکهای و مسایلی از این قبیل از جمله مواردی هستند که با این روش تدریس میتوان به آنها پرداخت.
عناوین فوق از مسایل و مشکلات واقعی و ملموس جامعه امروزی بشری است. آلودگی منابع عمدة جهان (هوا، آب، صدا) و راههای جلوگیری از این آلودگی‌ها به مشکلات و معضلات ترافیکی، صنعتی شدن یک ناحیه، محو شدن زندگی روستایی، مهاجرت روستائیان به شهرها نیز از جمله مسائلی هستند که میتوان برای تدریس آنها از روش حل مسئله استفاده نمود.
7- روش تدریس اکتشافی/کاوشی (Enquiry Method)
با استفاده از این روش میتوان به یادگیری عمیق یک موضوع یا پدیده جغرافیایی دست یافت. در تدریس هر موضوعی در تدرس جغرافیا که نیازمند به بحث و بررسی عمیق باشد میتوان از این روش استفاده کرد. در این روش به دانش‌آموزان یک موضوع یا مسئله خاص جغرافیایی معرفی می‌شود و آنها با تشکیل گروههای چند نفری به تشخیص موضوع و بیان جوانب مختلف آن، فرضیه‌سازی، جمع‌آوری شواهد و اطلاعات از طریق مصاحبه، پرسشنامه، مدارک، اسناد، نقشه‌های جغرافیایی - دسته‌بندی شواهد و اطلاعات و تعیین اعتبار آنها، تجزیه و تحلیل داده‌ها، آزمون فرضیه‌ها، نتیجه‌گیری و ارائه گزارش به کلاس می‌پردازند.
این روش با روش آموزش گروهی و روش حل مسئله (Problem Solving) مشابهت‌های زیادی دارد. تفاوت این روش با روش تدریس گروهی آن است که در روش تدریس گروهی دانش‌آموزان در حول یک موضوع به جمع‌آوری اطلاعات و دسته‌بندی و ارائه آن می‌پردازند در حالی که در روش تدریس اکتشافی دانش‌آموزان سعی می‌کنند به صورت علمی‌تر و براساس مراحل انجام یک تحقیق علمی این فعالیت را انجام دهند. در این روش که میتوان آن را روش مبتنی بر مهارت‌ها فرایندی نیز نامگذاری کرد، دانش‌آموزان همچون محققین واقعی به تشخیص مسئله یا موضوع، فرضیه‌سازی، جمع‌آوری اطلاعات، دسته‌بندی و تجزیه و تحلیل اطلاعات، آزمون فرضیه، نتیجه‌گیری و ارائه گزارش می‌پردازند. هدف از به‌کارگیری این روش تقویت مهارتهای تدوین فرضیه، مشاهدة دقیق، گردآوری داده‌ها از راههای مختلف، سازماندهی و طبقه‌بندی اطلاعات، تجزیه و تحلیل داده‌ها و آزمون فرضیه‌هاست. در روش تدریس گروهی این مهارت‌ها را به صورت مجزا میتوان تقویت نمود.
تفاوت این روش با روش حل مسئله آن است که در روش حل مسئله، حل مسائل واقعی و روزمره بیش از تقویت مهارتهای فرایندی اهمیت می‌یابد و فرض می‌کند این مهارت‌ها قبلاً در دانش‌آموزان ایجاد شده‌اند.
روش تدریس‌های دیگری را نیز در آموزش جغرافیا میتوان بکار برد که در اینجا فهرست‌وار به آنها اشاره می‌شود و در برنامه‌های تفضیلی برای هر پایه توضیح مفصل آنها بنا به مفاهیم و محتوای هر پایه ارائه خواهد شد.
- روش مطالعه موردی (Case Study)
- روش مباحثه (Debating)
- روش نمایش (Demostration)
- روش مذاکره/گفتگو (Discussion)
- روش ایفای نقش (Role Playing)
- روش سخنرانی
- روش پرسش و پاسخ
ارزشیابی در برنامه درسی جغرافیا
ارزشیابی یکی از مهم‌ترین مراحل جریان برنامه‌ریزی درسی در هر رشته‌ای به‌شمار می‌آید. واژه ارزشیابی، در مفهوم جدید خود به عنوان جزیی از جریان برنامه‌ریزی درسی، پذیرای پاسخ‌های بسیاری
ا ست. تصمیم گیرندگان و برنامه‌ریزان که برنامه درسی را انتخاب و تهیه می‌کنند، نیاز دارند بدانند کدام قسمت و چگونه نتایج برنامه درسی را بهبود بخشند، معلمان و والدینی که در مورد تاثیر فعالیتهای یادگیری روی هریک از دانش‌آموزان و فرزندانشان اهمیت می‌دهند. یادگیرندهایی که به‌طور جدی به پیشرفت‌های تحصیلی خود علاقه‌مندند، همه به پاسخ‌های ارزشیابی توجه دارند. به طورکلی ، ارزشیابی برنامه درسی کوششی است برای روشن ساختن دو سؤال:
1- آیا برنامه درسی و فعالیتهای یادگیری به صورتی که تهیه و تنظیم یافته‌است واقعاً نتایج مورد نظر را به‌دست می‌آورد؟
2-چگونه میتوان برنامه درسی ارائه شده را به بهترین وجه ممکن بهبود بخشید؟
این دو سؤال کلی نشان می‌دهند که براساس اطلاعات، شواهد و داده‌های حاصل از بررسی و ارزیابی جریان برنامه‌ریزی درسی است که گروه برنامه‌ریزان درسی و معلمان قادر خواهند بود، تصمیم بگیرند که برنامه درسی هدف‌هاو نتایج مورد نظر را به‌دست آورده و می‌تواند ادامه یابد و از طریق حذف برخی قسمت‌ها، گنجاندن فعالیتهای بهتر یادگیری، تغییر روش و سازماندهی فعالیتهای یاددهی - یادگیری کیفیت برنامه رابهبود بخشید. از نتایج ارزشیابی این است که به‌وسیله آن میتوان تعیین کرد که هر مرحله از برنامه‌ریزی درسی و یا سراسر جریان برنامه‌ریزی درسی از چه جهاتی مؤثر و کارآمد است و از چه جهاتی به اصلاح و بهبود نیازمند است . سابقه بازنگری به ارزشیابی نشان می‌دهد که‌دیگران نیز فرایندی را طی کرده‌اند تا سیستم ارزشیابی خود را متناسب با نیازهای واقعی برنامه درسی بنمایند و درعین حال سطوح مختلف را در نظر داشته‌اند به‌طوری که ارزشیابی می‌بایست همه سطوح دانشی، ارزشی و مهارتی را در بر گیرد. از سال 1986 که کار عملی وارد برنامه درسی جغرافیا در انگلستان گردید، ابتدا معلمان به خاطر مشکلاتی که در تدریس و ارزشیابی داشتند، از آن استقبال ننمودند. اما با گذشت زمان میزان علاقه آنها به حدی رسید که کار ارزشیابی را بدون کار عملی کامل نمی‌دانستند. در جریان کار عملی دانش‌آموزان به جمع‌آوری اطلاعات، دسته‌بندی آنها و تجزیه و تحلیل و ارائه نتایج از طریق کاوش می‌پردازند ، به‌هرحال هم اکنون متخصصان ارزشیابی برای کارهای عملی اعتبار کافی قایل شده‌اند. موردی که در این مسئله هست اعتبار کار عملی است. زیرا ارزشیابی کارهای عملی از مدرسه‌ای به مدرسه دیگر ممکن است متفاوت باشد و معلم یک مدرسه به دانش‌آموز کمک زیادتری کرده و نمره بیشتری به کار عملی وی بدهد.این امر هنگامی ارزش واقعی خود را پیدا می‌کند که از حالت سلیقه‌ای خارج شده و به شکل استاندارد در آید.
امتحانات کتبی و عملی در هر مقطع بسیار ارزشمند خواهد بود و اعتبار کافی برای ارزشیابی را در پی خواهد داشت. برای رفع مشکل اعمال سلیقه در کارهای عملی میتوان به شکل دوره‌ای، تعدادی از کارهای عملی هر آموزشگاه در یک سمینار یا جلسه‌ای مورد نقد و بررسی قرار گیرد که آیا نمره معلم صحیح بوده است یا خیر. در صورت لزوم توصیه‌هایی برای بهبود کار وی ارائه شود. در مورد امتحانات کتبی باید گفت که سوالات این امتحان باید طوری باشند که بتواند تجزیه و تحلیل و استدلال دانش‌آموز را نیز امتحان کند. بنابراین تنها روی حفظیات متکی نبوده و بر همه جنبه‌های یادگیری تأکید دارد تا تعادل لازم وجود داشته باشد و اهداف ارزشیابی برآورده گردد.
درساخت سؤال به چهار عامل مفاهیم، زبان، ارائه اطلاعات و تعادل باید توجه نمود.
در بخش مفاهیم به سطح سؤال، پیامد (توالی سؤال) و ریتم یا سرعت منطقی آن باید توجه داشت. در بخش زبان به خزانه لغات (فنی و غیرفنی) طول جمله و ساخت آن و قابلیت خواندن سؤال توجه می‌شود. در بخش ارائه اطلاعات سوالات به گوناگونی و پیچیدگی آنها باید توجه داشت و بالاخره در بخش تراز یا تعادل به مفاد موضوع و نیازهای سرفصل درسی و ارزشیابی اهداف توجه شود. به عنوان مثال در طراحی یک سؤال جغرافیایی، با ارائه اطلاعات، مدارک و نقشه‌هایی از منابع مختلف، از دانش‌آموز خواسته می‌شود در حد اطلاعات به‌دست آورده به سوالات متن پاسخ دهند و پس از تصمیم‌گیری، گزارشی از علت و عوامل این‌تصمیم رابیان نماید. هر بخش از فعالیت‌ها و مطالبی که ارائه می‌شود دارای نمره خاصی خواهد بود. همچنین ممکن است از دانش‌آموزان بخواهند که در نقش فردی از افراد اجتماع مثلاً استاد دانشگاه، متن سخنرانی خود را در مورد یکی از مشکلات جغرافیایی مثلاً سیلاب تنظیم نماید.
در روشهای تدریس ارائه شده در بخش یاددهی - یادگیری میتوان ارزشیابی را به شرح زیر دنبال نمود:
در روش بیان افکار و ایده‌های آنی، ارزشیابی از میزان مشارکت دانش‌آموزان در فعالیتهای دسته‌جمعی، میزان ارتباط اظهارات با موضوع مورد نظر یادقت در پاسخگویی سوالات می‌تواند ملاک تعیین نمره باشد.
در روش مطالعه موردی، ارزشیابی پنهان و آشکار و در جریان عمل و در پایان کار گروهی به عمل می‌آید و نمره ارزشیابی می‌تواند بخشی از نمره ارزشیابی تکوینی، ارزشیابی پایان مطالعه، نمره انتخاب موضوع، نمره جمع‌آوری داده‌ها، نمره دسته‌بندی اطلاعات، نمره نتیجه‌گیری، نمره تعمیم و ارتباط با قوانین کلی، نمره گزارش کار و یا مجموعه‌ای از فعالیتهای فوق باشد.
در روش مباحثه، ارزشیابی می‌تواند شامل نمره ایفای نقش در مباحثه، نمره خلاقیت فکری، نمره کردار مطلوب دانش‌آموز (آرامش ،قبول نظرات دیگران) باشد.
در روش نمایش کار ارزشیابی با توجه به خلاقیت دانش‌آموز، درک سریع مطلب و اجرای نمایش مشابه توسط فرد یا گروه به انجام می‌رسد. (در روش مذاکره یا گفتگو نمره ارزشیابی به سوالات بجا و مربوط به موضوع و سایر قابلیت‌های دانش‌آموز تعلق میگیرد.
در روش استفاده از فیلم و اسلاید، نمره ارزشیابی به پاسخ سوالاتی تعلق میگیرد که قبلاً توسط معلم طرح شده و پاسخ آنها در متن کتاب به همراه تصاویر فیلم و یا اسلاید به‌دست می‌آید. همچنین اندازه‌گیری درک تصویر یا سواد تصویری و مشاهده دقیق نیز بخش دیگری از ارزشیابی را به‌خود اختصاص می‌دهد.
در روش شبکة بازیابی ، ارزشیابی تعیین جای مناسب در جدول و همچنین کل جدول کامل شده راشامل می‌شود.در روش ایفای نقش ارزشیابی شامل میزان علاقه به کار گروهی، مطالعه و تفکر در مورد نقش مورد نظر ، چگونگی اجرا، خلاقیت در اجرای نقش مورد نظر، فرم ارزشیابی پر شده توسط دانش‌آموز، شرکت فعال در جریان یادگیری و نمره موفقیت در القای فضای جغرافیایی خواهد بود.
در روش کار گروهی ، ارزشیابی شامل روحیه کار گروهی، نقش هر فرد در گروه، روش ارائه یافته‌ها و استفاده از یک مدل معین و تعریف شده پاسخگویی مرتبط به سوالات ناظران می‌باشد.
در روش بازدید علمی ،نمره ارزشیابی به میزان مشارکت دانش‌آموزان، علاقه‌مندی دانش‌آموز به طرح سؤالات و پاسخگویی به سؤالات اساسی ، دقت در جمع‌آوری نمونه‌ها، گزارش نهایی بازدید علمی و رعایت مقررات و ضوابط از پیش تعیین شده می‌تواند اختصاص یابد.
در روش اکتشافی ارزشیابی به طرز برخورد دانش‌آموزان با افراد و سازمان‌ها به هنگام گردآوری داده‌ها و سایر موارد در روشهای دیگر می‌تواند شامل شود.
و بالاخره در روش حل مسئله ، انتخاب مسئله، تعیین بخشهای معلوم و مجهول مسئله، ارائه راه‌حل‌های مسئله، میزان مشارکت افراد در کار گروهی برای حل مسئله و پاسخگویی به سؤالات می‌تواند مجموعاً بخشهای ارزشیابی را شامل شود.
در جدول زیر با جزئیات دیگری از ارزشیابی جغرافیا آشنا می‌شویم:
چگونگی انجام ارزشیابی در برنامه درسی جغرافیا
|
ابزار اندازه‌گیری |
روشهای ارزشیابی |
محل مناسب برای ارائه ابزار ارزشیابـی |
ارزشیابی کننده |
|
چک لیست‌ها |
نتیجه‌گیری و مقایسه در روشهای بیان افکار آنی،مطالعه موردی، مباحثه، گفتگو،ایفای نقش، کار گروهی،بازدید علمی، اکتشافی و حل مسئله |
کتـــاب معلــم |
دانش‌آموز - معلم |
|
گزارش‌هـــا |
" " " " " |
کتـــاب معلــم |
دانش‌آموز- معلم |
|
نقشه‌ها و کروکی‌ها |
" " " " " |
کتاب درسی و معلم |
معلــم |
|
پاسخ فعالیتهای کتاب |
اندازه‌گیری کمّی |
کتاب درسی و معلم |
معلــم |
|
آزمون کتبی |
اندازه‌گیری کمّی |
کتاب معلم وکتاب‌درسی |
معلــم |
ویژگی‌های سیستم ارزشیابی کنونی
مشکلات و معایب:
1- ارزشیابی، عمدتاً از حیطه دانش و اطلاعات عمومی صورت میگیرد.
2- ارزشیابی فعلی، بیشتر نهایی است تا کنونی.
3- سیستم نمره‌گذاری، بیشتر کمی است تا کیفی.
4- ارزشیابی، اهداف برنامه درسی را دربر نمی‌گیرد.
5- ارزشیابی، به شکل هماهنگ مشکلات بسیاری ایجاد کرده است.
6- ارزشیابی، یادگیری را تحت‌الشعاع قرار داده است. در حالی که ارزشیابی جزئی از یادگیری است.
7- سیستم کنونی ارزشیابی، در ذهن اولیاء و دانش‌آموزان و کادر آموزشی تثبیت شده است.
8- سیستم فعلی ارزشیابی، موجب رقابت ناسالم و بیمارزا در دانش‌آموزان شده است.
9- ارزشیابی کنونی، موجب اضطراب، تشویش و دلهره در دانش‌آموزان می‌شود.
10- ارزشیابی موجود، بازخوردی در اصلاح و تعدیل برنامه درسی ندارد.
11- ارزشیابی، بازخوردی در خود معلمان ایجاد نمی‌کند و معلمان نیز در رفع نقایص آموزشی نمی‌کوشند.
12- طراحی سؤالات امتحانات هماهنگ، تحت تأثیر نظرات و سلیقه طراح و مسئولین قرار دارد.
محاســــن:
1- سیستم ارزشیابی فعلی و طرح پرسشهای امتحانی، ازنظر اجرایی، میزان هزینها و مدت زمان تصحیح آسان‌تر است.
2- ارزشیابی به‌صورت هماهنگ، دارای اعتبار و روایی «استاندارد» است.
3- اعلام نتایج ازطریق ارزشیابی کنونی، ساده و سریع‌تر است.
4- معلمان کم‌علاقه و کم‌کار را وادار به تدریس کامل کتاب و اجرای کامل برنامه آموزشی می‌کند.
علل و پیامدهای نقایص و مشکلات سیستم ارزشیابی کنونی
1- ساختار و محتوای کتابها، برنامه دانش و اطلاعات طراحی شده است.
2- ارزشیابی از حیطه دانش و اطلاعات آسان‌تر و دسترسی به نتیجه ارزشیابی در این حیطه، سریع‌تر است.
3- عدم آشنایی و آموزش صحیح معلمان با روشهای مختلف ارزشیابی.
4- عادت معلمان به شیوه‌های سنتی ارزشیابی و مقاومت معلم و دانش‌آموز دربرابر شیوه‌های جدید.
5- وقت‌گیر بودن ارزشیابی‌های تکوینی باتوجه به کمبود زمان آموزش و فضای آموزشی و مشکل اجرای آنها در کلاسهای پرجمعیت.
6- عدم آشنایی معلمان با ارزشیابی‌های تکوینی.
7- کم‌هزینه بودن ظاهری امتحانات نهایی.
8- معین و واضح نبودن اهداف کتابها.
9- در دسترس نبودن کتاب راهنمای معلم و نبودن الگوها و راهنمایی‌های لازم در زمینه ارزشیابی.
10- به‌کارگیری روشهای هماهنگ باتوجه به گوناگونی و تفاوت شرایط جغرافیایی، امکانات آموزشی و فرهنگی و سایر شرایط معلمان و دانش‌آموزان، اصولی نبوده و با درنظر گرفتن تفاوتهای فردی و شرایط، موجب تبعیض می‌شود.
* نکاتی که باید در برنامة نوین آموزشی جغرافیا، در زمینة «ارزشیابی» مورد توجه قرار گیرد:
1- ساختار و محتوای برنامه آموزشی و کتابهای درسی بر مبنای سطوح مختلف یادگیری طراحی شود و صرفاً متکی به دانش و اطلاعات نباشد.
2- باید معلمان ما بر مبنای روشهای فعال و نوین ارزشیابی آموزش ببینند.
3- در برنامة درسی جدید، الگوهای ارزشیابی‌های تکوینی متناسب با شرایط موجود یعنی سطح فراگیران، زمان و فضای آموزشی طراحی شود.
4- معلمان ازطریق تدوین بخش مربوط به ارزشیابی در کتاب راهنمای معلم، توجیه شوند.
5- در برنامة درسی جدید جغرافیا، برای هر پایه و هر درس اهداف به‌خوبی مشخص و تدوین شوند.
6- امتحانات هماهنگ فقط در پایان هر مقطع (دورة تحصیلی) انجام شود و در سایر پایه‌ها، امتحانات به‌صورت ترکیبی از ارزشیابی تکوینی و پایانی باشد و به معلمان اختیارات لازم داده شود.
7- در امتحانات هماهنگ پایان هر مقطع (دورة تحصیلی)، حیطه‌های مختلف یادگیری مورد ارزشیابی قرار گیرد و طراحان، رویکردهای جدید و نوین ارزشیابی را متناسب با تغییرات برنامة درسی آموزش جغرافیا مورد توجه قرار دهند.
8- مکانیزم‌های مناسب برای کنترل و نظارت کیفی بر ارزشیابی به‌کار گرفته است. در این زمینه آموزش و فعال نمودن گروههای آموزشی در اولویت قرار دارد.
* موانع و محدودیت‌های ارزشیابی در برنامه جدید
1- مقاومت مسئولین، معلمان و اولیاء با شیوه‌های جدید ارزشیابی به‌دلیل عادت به شیوه‌های سنتی.
2- عدم آشنایی و توجیه و درنتیجه عدم همکاری برخی از مسئولین، مدیران آموزشگاه‌ها و سایر سازمان‌ها و نهادهای مجری امتحانات.
عوامل مؤثر در موفقیت برنامـــه
1- حمایت معنوی و مالی سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی دفتر برنامه‌ریزی و تألیف کتب درسی و پشتیبانی مستمر از اجرای برنامه.
2- ایجاد هماهنگی با دفتر آموزش ابتدایی، راهنمایی، متوسطه، ادارة کل امتحانات و اداره کل ضمن‌خدمت به‌منظور اجرای کامل و صحیح برنامه.
3- ایجاد هماهنگی با سایر گروههای درسی دفتر برنامه‌ریزی، به‌منظور ایجاد تغییرات مطلوب و نوین و یکدست نمودن تغییرات برنامه آموزشی سایر مواد درسی.
4- رفع کمبود امکانات و وسایل لازم و مناسب، کوشش در تأمین به‌موقع این ابزار برای اجرای مراحل مختلف برنامه (تألیف کتاب، برگزاری جلسات توجیهی ارزشیابی از برنامه و...)
5- همکاری و هماهنگی سایر دفاتر سازمان.
6- ایجاد زمینه‌های جذب همکاری مجریان برنامه (کارد آموزشی، اولیاء و فراگیران) به‌منظور کاهش اثرات مقاومت در مقابل تغییرات و برنامة نوین.
اعضای شورای برنامه‌ریزی گروه جغرافیا
(81-1375)
1- آقای دکتر بهلول علیجانی متخصص موضوعی و عضو هیئت علمی دانشگاه و مؤلف
کتاب جغرافیا
2- آقای دکتر سیاوش شایان متخصص موضوعی و عضو هیئت علمی و مؤلف کتابهای
درسی جغرافیا
3- آقای دکتر مهدی چوبینه متخصص موضوعی و معاونت متوسطه دفتر برنامه‌ریزی و
تألیف کتب درسی
4- آقای دکتر مصطفی مؤمنی متخصص موضوعی و عضو هیئت علمی دانشگاه و مؤلف
کتاب جغرافیا
5- آقای اصغر نظریان متخصص موضوعی و هیئت علمی دانشگاه
6- خانم دکتر شوکت مقیمی کارشناس مسئول گروه جغرافیا
7- آقای منصورملک‌عباسی کارشناس گروه جغرافیا
8- آقای کورش امیری‌نیا کارشناس گروه جغرافیا
9- آقای‌مجتبی‌مقصودی متخصص برنامه‌ریزی درسی دفتر برنامه‌ریزی و تألیف کتب
درسی
10- خانم ناهید فلاحیان نماینده دبیران جغرافیا
11- خانم معصومه آزادمهر نماینده دبیران جغرافیا
12- –خانم دکتر خدیجه همای‌صالحی نماینده گروههای آموزشی، دبیر جغرافیا
13- آقای الماس ساسانیان نماینده مدرسان مراکز تربیت معلم
14- –آقای یارمحمد بای کارشناس گروه جغرافیا
15- –آقای کیومرث ایراندوست نماینده دبیران جغرافیا
16- –آقای ابوالحسن خطیبی نماینده‌ی گروههای آموزشی دوره‌ی متوسطه
17- –آقای یحیی فرادی کارشناس گروه هماهنگی متوسطه دفتر
18- تقی وشتاسبی کارشناس گروه جغرافیا
(IGU)، کمیسیون آموزش جغرافیای اتحادیه بین‌المللی آموزش جغرافیا،] - منشور بین‌المللی آموزش جغرافیا.1992
[1
